Ысык-Көл Географиялык Өзгөчөлүктөрү, Уламыштары Жана Мааниси
Ысык-Көл кайда жайгашкан? Анын тереңдиги, узундугу жана туурасы канча? Ысык-Көл жөнүндө кандай уламыш бар?
Ысык-Көл – Кыргызстандын бермети, дүйнөдөгү эң кооз көлдөрдүн бири. Тянь-Шань тоолорунун арасында, деңиз деңгээлинен 1600 метр бийиктикте жайгашкан бул көл өзүнүн укмуштуудай кооздугу, тузсуз суусу жана кышкысын тоңбогон өзгөчөлүгү менен белгилүү. Көлдүн географиялык координаттары 42°25′ түндүк кеңдик жана 77°30′ чыгыш узундук болуп саналат. Бул аймак мелүүн климаттык алкакта жайгашкандыктан, жайкысын салкын, кышкысын жумшак аба ырайы өкүм сүрөт.
Ысык-Көлдүн географиялык абалы анын уникалдуу экосистемасын жана климатын түзүүдө маанилүү роль ойнойт. Көл тоолуу аймакта жайгашкандыктан, айланасындагы тоолор аны катаал шамалдан жана сууктун киришинен коргойт. Мындан тышкары, көлдүн суусунун тузсуз болушу жана кышкысын тоңбошу да анын географиялык өзгөчөлүктөрүнө байланыштуу. Ысык-Көлдүн тереңдиги боюнча дүйнөдөгү эң терең көлдөрдүн алдыңкы сабында турат. Анын эң терең жери 668 метрге жетет. Бул көрсөткүч боюнча дүйнөдөгү эң терең көл – Байкалдан кийинки эле орунда турат. Көлдүн орточо тереңдиги 278 метрди түзөт. Тереңдигинин аркасында көлдүн суусунун көлөмү да абдан чоң, болжол менен 1738 куб километрди түзөт.
Ысык-Көлдүн өлчөмдөрү да таасирдүү. Көлдүн узундугу 182 километрге, туурасы 58 километрге жетет. Жээк сызыгынын жалпы узундугу 688 километрди түзөт. Мындай чоң аянтты ээлегендиктен, Ысык-Көл Кыргызстандын аймагынын бир топ бөлүгүн ээлеп турат. Көлдүн аянты 6236 чарчы километрди түзөт. Бул Швейцариянын аянтына барабар. Көлдүн көлөмү боюнча дүйнөдөгү эң чоң көлдөрдүн бири болуп саналат.
Ысык-Көлгө 118 дарыя куят, бирок андан бир гана дарыя – Чу дарыясы агып чыгат. Бул көлдүн уникалдуу гидрологиялык режиминин бир бөлүгү. Көлгө куйган дарыялардын көбү кар жана мөңгү сууларынан куралат. Көлдүн суусунун деңгээли жыл ичинде бир аз өзгөрүп турат, бирок жалпысынан туруктуу бойдон калат. Ысык-Көлдүн суусунун температурасы жайкысын 20-25 градуска чейин көтөрүлөт, ал эми кышкысын 2-3 градуска чейин төмөндөйт. Көлдүн суусунун туздуулугу төмөн болгондуктан, ичүүгө жарактуу. Бирок, көлдүн суусун тазалоодон өткөрбөй туруп ичүү сунушталбайт.
Ысык-Көл – Борбордук Азиянын географиялык борборунда жайгашкан, уникалдуу табигый жана тарыхый аймак. Көлдүн айланасындагы тоолор, жайлоолор жана токойлор ар түрдүү өсүмдүктөр жана жаныбарлар дүйнөсүнө бай. Бул аймак туризм үчүн да абдан ыңгайлуу. Жыл сайын миңдеген туристтер Ысык-Көлгө келип, анын кооздугуна суктанып, эс алып кетишет. Ысык-Көл – Кыргызстандын гана эмес, бүткүл дүйнөнүн байлыгы.
Ысык-Көл тууралуу көптөгөн уламыштар бар. Эң кеңири тараган уламыштардын бири көлдүн пайда болушу жөнүндө баяндайт. Бул уламышта илгери бул жерде кооз шаар болгону, бирок каардуу хандын зулумдугунан улам шаар суу астында калганы айтылат. Уламышка ылайык, хан өзүнүн сүйүктүүсүн өлтүрүп, анын өлүмүнө кайгырып, көз жашынан көл пайда болгон. Шаардын тургундарынын каргышы ханга тийип, шаар көлдүн астында калган дешет. Бул уламыш көлдүн тереңинде калган шаардын сырдуу элесин жаратат.
Дагы бир уламышта баатыр жөнүндө айтылат. Уламышка ылайык, баатыр ажыдаарды өлтүрүп, көлдү анын коркунучунан сактап калган. Баатырдын эрдигине ыраазы болгон эл анын урматына көлдүн жээгине эстелик тургузушкан. Бул уламыш Ысык-Көлдүн аймагы байыркы замандарда эле адамдар жашаган жер болгонун көрсөтүп турат. Уламыштар көлдүн тарыхы жана маданияты менен тыгыз байланышта экенин баса белгилейт.
Ысык-Көл тууралуу уламыштар көлдүн сыйкырдуу күчүн, табияттын кереметтүүлүгүн жана адамдардын тарыхын чагылдырат. Бул уламыштар муундан муунга өтүп, көлдүн атын даңазалап келет. Уламыштардын аркасында Ысык-Көл жөн гана көл эмес, бай тарыхы жана маданияты бар ыйык жер катары кабыл алынат.
Ысык-Көл тууралуу уламыштарда көбүнчө сүйүү, кайгы, эрдик жана адилеттүүлүк сыяктуу темалар чагылдырылат. Мисалы, хандын сүйүктүүсүн өлтүрүшү жана анын көз жашынан көлдүн пайда болушу сүйүүнүн күчүн жана кайгынын тереңдигин көрсөтөт. Баатырдын ажыдаарды өлтүрүшү эрдиктин жана элди коргоонун символу болуп саналат. Уламыштарда айтылган окуялар адамдарды биримдикке, ынтымакка жана өз тарыхын урматтоого чакырат.
Ысык-Көл тууралуу уламыштар көлдүн аймагынын маданиятынын бир бөлүгү болуп саналат. Бул уламыштар элдик оозеки чыгармачылыкта, ырларда, дастандарда жана жомоктордо сакталып калган. Уламыштарды изилдөө Ысык-Көлдүн тарыхын, маданиятын жана географиясын терең түшүнүүгө жардам берет. Ошондой эле, уламыштар туристтерди кызыктырып, көлдүн аймагына болгон кызыгууну арттырат. Ысык-Көл уламыштары – бул Кыргызстандын маданий мурасынын ажырагыс бөлүгү.
Ысык-Көл – Кыргызстандын гана эмес, бүткүл Борбордук Азиянын географиялык жана маданий мааниси зор болгон уникалдуу жаратылыш объектиси. Көл өзүнүн кооздугу, таза суусу жана уникалдуу экосистемасы менен белгилүү. Ысык-Көл Кыргызстандын экономикасына да чоң салым кошот, анткени туризм тармагынын өнүгүшүнө шарт түзөт. Жыл сайын миңдеген туристтер Ысык-Көлгө келип эс алышат, бул аймактын экономикалык өсүшүнө түрткү берет. Ысык-Көлдүн географиялык өзгөчөлүктөрү анын туристтик жагымдуулугун арттырат.
Ысык-Көл – тарыхый мааниге да ээ. Көлдүн жээгинде байыркы шаарлардын жана конуштардын урандылары табылган. Бул жерлерде жүргүзүлгөн археологиялык изилдөөлөр аймактын тарыхы бай жана узак экенин далилдейт. Ысык-Көл Улуу Жибек жолунун боюнда жайгашкандыктан, көптөгөн цивилизациялардын жолугушуу жери болгон. Бул аймакта ар кандай маданияттардын издери сакталып калган. Тарыхый маалыматтар Ысык-Көлдүн аймагы байыркы замандарда эле адамдар жашаган жер болгонун тастыктайт.
Ысык-Көл – экологиялык жактан да абдан маанилүү аймак. Көлдүн экосистемасы ар түрдүү өсүмдүктөр жана жаныбарлар дүйнөсүн камтыйт. Бул жерде сейрек кездешүүчү куштардын жана балыктардын түрлөрү жашайт. Ысык-Көлгө жакын жайгашкан аймактарда коруктар жана улуттук парктар уюштурулган. Бул аймактарды коргоо жаратылышты сактоо боюнча иш-чаралардын бир бөлүгү болуп саналат. Экологиялык көйгөйлөр көлдүн экосистемасына терс таасирин тийгизиши мүмкүн, ошондуктан бул маселелерге көңүл буруу зарыл.
Ысык-Көл – кыргыз элинин маданиятында өзгөчө орунду ээлейт. Көл жөнүндө көптөгөн ырлар, дастандар жана жомоктор жаралган. Ысык-Көл кыргыз эли үчүн ыйык жер болуп эсептелет. Көлдүн кооздугу жана табигый байлыктары кыргыз элинин сыймыгы болуп саналат. Маданий мурас Ысык-Көлдүн аймагында сакталып калган байыркы үрп-адаттарды жана каада-салттарды камтыйт.
Ысык-Көл – келечек муундарга сактап калууга тийиш болгон уникалдуу жаратылыш керемети. Көлдүн тазалыгын сактоо, экосистемасын коргоо жана табигый байлыктарын сарамжалдуу пайдалануу – бул ар бирибиздин милдетибиз. Ысык-Көлгө аяр мамиле жасоо менен биз анын кооздугун жана маанисин келечек муундарга өткөрүп бере алабыз.